Franz Schubert

Rapport 1809

Michaël Haydn was al een man op leeftijd, toen Franz Schubert op 31 januari 1797 in Wenen, in de wijk Himmelpfortgrund (dal van de hemelpoort) geboren werd. Zijn vader was hoofdonderwijzer aan een lagere school die, hoewel op katholieke grondslag, gelijkgesteld was met de keizerlijke scholen. Zijn huis was voor een deel als schoolgebouw ingericht. Daar werden de leerlingen in groepen van 100 (!) in  ondergebracht en onderwezen. Hij had een groot gezin en hij wilde zijn eigen zoons zo veel mogelijk bij de school betrekken, want er moest natuurlijk wel brood op de plank komen.

Opleiding

Ook Franz, amper 17 jaar, moest eraan geloven, hoewel hij heel andere interesses had. Als kind had hij al vioollessen van zijn vader gehad en Michaël Holz had hem onderwezen in pianospelen en zingen.

'Ausweis über das sittliche Betragen, den Fortgang in dem Studium und in der Musik der Kgl. Sängerknaben'.
Op de derde regel van onder staat:
'Schubert Franz', vervolgens drie keer de kwalificatie sgut [sehr gut] en twee keer gut en in de regel voor opmerkingen: 'Ein musikalisches Talent'.

Toen hij elf was werd hij uitverkoren om naar het koninklijk-keizerlijke konvikt in Wenen te komen om daar een gedegen muzikale opleiding in piano, orgel en viool te krijgen. Dat hij het daar erg goed deed blijkt wel uit zijn rapport na het eerste semester in 1809.

Zo goed waren zijn resultaten dat hij aparte lessen mocht volgen bij Antonio Salieri, een in zijn tijd beroemde componist. (In de film Amadeus werd hij als een ongure intrigant neergezet - wat hij waarschijnlijk in werkelijkheid niet was. Scusi, Antonio.)

Hoe dan ook, na een jaar ging hij met een zekere tegenzin op de school van zijn Pa werken, als zesde (!) hulponderwijzer. Toen Franz de baard in de keel kreeg wilde hij blijkbaar niet in het konvikt blijven. Hij woonde een tijdje op kamers en ging in 1814 voor een jaar naar de kweekschool. De meeste biografen zeggen dat hij die studie begon om de militaire dienst te ontlopen. Vechten tegen Napoleon vond hij blijkbaar niet zo aantrekklijk. Maar ik heb ook gelezen dat hij klein van stuk was, slechts 1,55 m, waardoor een militaire loopbaan toch al onmogelijk was.

Dat dat werk hem niet erg lag, blijkt wel uit een brief aan een vriend over zijn schoolmeesterschap: Es ist wahr, stets wenn ich komponierte, ärgerte mich diese kleine Bande so sehr, dass ich regelmäßig aus dem Konzept kam - natürlich verhaute ich sie dann tüchtig. Je bent geneigd aan te nemen dat hij in de baas zijn tijd zat te componeren en dat hij erop los sloeg als de kinderen dan vervelend werden.

Liederen

Als componist had hij heel wat meer inspiratie. In 1814 had hij al zijn eerste doorbraak beleefd met het lied 'Gretchen am Spinnrade' uit Goethes Faust.

Alleen al in 1815, het eerste jaar van zijn leraarschap, produceerde hij 200 werken, waarvan 150 liederen, waaronder Erlkönig. Toen zijn vrienden Spaun en Mayrhofer de melodie bestudeerden vonden ze vooral de emotie bij de woorden Mein Vater, mein Vater, jetzt faßt er mich an! wel heel gewaagd. Ze gingen met het manuscript naar het konvikt waar de oude leraar Rusicka hen geruststelde. Hij vond dat de 'harde' noten noodzakelijk, gelukkig en mooi waren.

Nog altijd geldt Schubert als grondlegger van het moderne lied. Hij toonzette teksten van Goethe - zoals Gretchen am Spinnrade, das Heidenröslein en der Erlkönig - van Schiller, Hölty, Sir Walter Scott (Ave Maria) - en vele anderen. Heel beroemd zijn natuurlijk de liederencycli Die schöne Müllerin en Die Winterreise op tekst van Wilhelm Müller.

Mis in G

Een van die werken uit 1815 was zijn tweede mis: de mis in G-groot, die het koor ook op het programma heeft. Voor het componeren daarvan had hij maar een dag of vijf, van 2 tot 7 maart 1815 nodig. Hij onderbrak er het werk aan zijn tweede symfonie voor, wat doet vermoeden dat hij een spoedopdracht voor de mis kreeg. Het is niet duidelijk voor welke gelegenheid die opdracht dan gold. Pasen viel in dat jaar op 26 maart. Voor een mis in de vastentijd was de compositie niet bedoeld, want dan wordt er geen Gloria gezongen. Het zou dus om (een zondag na?) pasen kunnen gaan. Maar waarom was er dan zo'n haast bij? Max van Egmond beweert dat het een mis was ter gelegenheid van een uitvaart. Maar daarbij werd bij mijn weten geen Gloria of Credo gezongen. En met de muziek van deze mis zou het wel een vrolijke bedoening geworden zijn, lijkt mij. Anderzijds, een uitvaart kan natuurlijk gemakkelijk aanleiding zijn voor een spoedopdracht.

Hoe dan ook, vermoedelijk is het werk in 1815 onder leiding van de componist voor het eerst uitgevoerd in de Lichtentaler Pfarrkirche in Wenen.

Opzet

Oorspronkelijk was voor de mis in G een sobere begeleiding voorzien: niet meer dan twee violen, een altviool en een orgel. Naast het koor traden een sopraan, een tenor en een bariton als solist op. Voor een altsolo was geen plaats ingeruimd.

Het is wel zeker dat Schubert zelf in een later stadium nog trompetten en pauken toegevoegd heeft. Pas zo'n 25 jaar geleden werd die zetting in Klosterneuburg gevonden, waar ze in 1841 in première is gegaan.

In 1846 werd Mis Nr. 2 voor de eerste keer in druk uitgegeven en wel onder de naam van de Praagse Domkapellmeister Robert Führer, die die functie overigens toen al niet meer bekleedde. Hij had ontslag gekregen wegens oplichting. Op het moment van uitgave zat hij zelfs voor weer een ander misdrijf in de gevangenis. Anderen beweren dat hij wegens dit plagiaat in de cel zat. Ik vraag me af, of er indertijd al zoveel aandacht was voor plagiaatdelicten.

De oudere broer van Franz Schubert, Ferdinand, schreef daarna een artikel in de krant om zijn gestorven broer de eer te geven die hem toekwam en in 1848 werd het stuk opnieuw gedrukt, nu met de juiste componistennaam. Wel had Ferdinand van de gelegenheid gebruik gemaakt om de begeleidende partijen met hout- en koperblazers uit te breiden.

Naar kolom 2